रडीचा डाव... नियमानुसारच!

‘इंडियन प्रीमियर लीग’च्या बाराव्या अध्यायाच्या तिसऱ्या दिवशीच सनसनाटी अनुभवायला मिळाली. उत्तुंग टोलेबाजी, दिमाखदार विजय किंवा धारदार गोलंदाजी ही काही त्या सनसनाटीची कारणे (किंवा लक्षणेही) नाहीत. त्यात नायक नव्हता. असलाच तर खलनायक होता. आणि तो ठरला, भारताचा अव्वल फिरकी गोलंदाज, पंजाब किंग्ज एलेव्हनचा कर्णधार रविचंद्रन अश्विन. नायक ठरता ठरता राहिला राजस्तान रॉयल्सचा फलंदाज जोस बटलर. तणतण करीत तंबूत परतताना तो सहानुभूती मिळवून गेला.

जयपूरच्या मैदानावर राजस्तान रॉयल्सला पहिल्यांदाच पराभूत करण्याची कामगिरी पंजाबनं साधली. पण ही लढत त्यामुळं लक्षात राहणार नाही. ‘युनिव्हर्स बॉस’ ख्रिस गेल याने ४७ चेंडूंमध्ये ७९ धावा तडकावल्या. सामना त्यामुळे लक्षात राहणार नाही. बऱ्याच दिवसांनी सर्फराज खान चमकला. पण त्याचा हा डावही लक्षात राहणार नाही. चेंडू व्यवस्थित बॅटवर येऊ लागल्यामुळे सूर सापडलेल्या स्टिव्ह स्मिथचा के. एल. राहुलनं अफलातून झेल पकडला. यंदाच्या स्पर्धेतील तो महत्त्वाचा झेल होईल कदाचित. पण ही लढत त्यामुळेही लक्षात ठेवण्यासारखी झाली, असं म्हणता येणार नाही.

बटलर धावबाद अश्विन.

लक्षात राहणार आहे ते पंजाबचा कर्णधार अश्विनचं कृत्य. चेंडू टाकता टाकता थांबून त्यानं लक्ष्मणरेषेच्या किंचित बाहेर गेलेल्या बटलरला धावबाद केलं. लक्षात राहील ती ही आणि एवढीच गोष्ट.

अश्विनचं चौथं, अर्थात शेवटचं षट्क सुरू होतं. त्यातला पाचवा चेंडू. तो टाकण्यासाठी धावत गेलेला अश्विन अचानक थांबला. त्यानं पाहिलं – क्षणाच्या त्या काही अंशाच्या काळात बटलर लक्ष्मणरेषेच्या बाहेर गेला होता. अश्विननं त्याच क्षणी चेंडूनं बेल उडवल्या आणि पंचांकडं दाद मागितली. बटलर त्याच्याकडे अविश्वासानं पाहत होता. मग त्यांच्यात काही वेळ बोलाचालही झाली. (पाहा व्हिडिओ - https://www.iplt20.com/video/154683)

क्रिकेटचे नियम सांगतात, त्यानुसार बटलर बाद होता. निःसंशय! टीव्ही. पंचांनी त्यानुसारच निर्णय दिला. उद्विग्न झालेला बटलर हातवारे करत, संतापूनच मैदानाबाहेर गेला. तोपर्यंत त्याने ४३ चेंडूंमध्ये ६९ धावा केल्या होत्या. तो बाद होण्याआधी राजस्तानची धावसंख्या होती एक बाद १०८. त्याच्या संघासाठी विजय फार दूरचा नव्हता. हव्या होत्या ७७ धावा आणि चेंडू बाकी होते ४९.

पण या प्रसंगानंतर राजस्तानचे खेळाडू दडपणाखाली आलेले दिसले. संजू सॅमसन व स्मिथ यांनी ४० धावांची भागीदारी केली खरी; पण ही जोडी करन याने फोडली. नंतर अवघ्या १६ धावा करून राजस्तानचे ७ गडी बाद झाले. सामना त्यांनी गमावला. हाराकिरी केली. प्रत्येक चेंडूवर षट्कार गेलाच पाहिजे, अशी सक्ती असल्यासारखे सारे खेळत राहिले आणि प्रतिस्पर्धी संघाच्या क्षेत्ररक्षकांना जणू झेलांचा सराव देते झाले.

अश्विननं ज्या पद्धतीने बटलरला तंबूत पाठवलं, त्यामुळं सामना फिरला. पंजाबनं जिंकलाही. त्यावर सामाजिक माध्यमांमध्ये आता जोरदार चर्चा सुरू झाली आहे. बहुतेकांनी अश्विनकडे बोट दाखवत त्याला या अखिलाडूपणाबद्दल दोष दिला आहे.

भरात असलेल्या बटलरला गोलंदाज म्हणून अश्विननं ज्या पद्धतीनं बाद केलं, ती अवैध नाही, हे नक्की. क्रिकेटच्या नियमावलीत तसं बाद करण्याची तरतूद आहे. तांत्रिकदृष्ट्या एकदम योग्य. पण एक अलिखित संकेत आहे, तो अश्विननं पाळला नाही. असं बाद करण्याआधी फलंदाजाला जाणीव करून द्यायची असते – बाबा रे, चेंडू टाकण्याआधीच तू पुढं पुढं पळतो आहेस. आता सांगून ठेवतो. पुन्हा पळालास, तर बाद करीन हं तुला.

खेळाडू वृत्तीनं हे केलं पाहिजे, अशी अपेक्षा आहे. तसं बंधन नाही. नियम तर नाहीच नाही.

लक्ष्मणरेषेच्या आतच असलेला बटलर.

सामना प्रत्यक्ष पाहताना आणि नंतर त्या प्रसंगाची ध्वनिचित्रफित पुनःपुन्हा पाहताना काही बाबी लक्षात येतात – अश्विन चेंडू टाकताना थांबला, तेव्हा असं वाटलं की, त्याला काही तरी अडचण आली आहे. धाव चुकली किंवा असंच काही तरी. त्यानं त्या क्षणी चेंडू टाकला असता, तर बटलर लक्ष्मणरेषेबाहेर नव्हताच. तो आतच होता. फक्त त्याचं अश्विनकडं लक्ष नव्हतं. संधी साधून धाव काढण्यासाठी पुढे पुढे जात राहायचं, असा त्याचा कोणताही (गैर)हेतू नसावा. गोलंदाजाच्या प्रत्येक क्षणाच्या हालचालीनुसार तो पुढे सरकत राहिला.

अश्विननं चेंडू टाकण्यासाठी हात उचलला, तेव्हा त्याच्याकडे बटलरचं पूर्ण दुर्लक्ष होतं. आता चेंडू पडणार, असं समजूनच त्यानं एक पाऊल पुढे टाकलं. हेच दुर्लक्ष त्याला नडलं. त्याच्या संघाला ते फार महागात पडलं. सामना बटलरच्या खिशात होता. तो त्याच क्षणी त्याच्या खिशातून निसटून गेला. पण...

पण, वर लिहिल्याप्रमाणं नियमानुसार बटलर बाद होताच. आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेच्या नियमावलीतील ‘Law 41.16- Non Striker leaving his/her ground early’ तेच सांगतो. हा नियम असा आहे - This was previously Law 42.15 and is the Law that enables the bowler to run out the non-striker before the delivery. In the light of much publicity and controversy, this Law has been thoroughly debated, with two changes being made :

Extending the point at which the run out of the non-striker can be attempted to the instant at which the bowler would be expected to deliver the ball. This will have the effect of keeping the non-striker in his/her ground for longer.

अश्विन चुकला का? लक्ष्मण म्हणाला, ‘‘मी कर्णधार असतो, तर हे अपील मागं घेतलं असतं. बटलरला खेळू दिलं असतं.’’ असं बाद करण्याआधी अश्विननं बटलरला सावध केलं होतं का, आधी इशारा दिला होता का? या प्रश्नाचं उत्तर पूर्ण नकारार्थी आहे.

ट्विटरवर याचे पडसाद स्वाभाविकपणे उमटले आहेत. खडूस गोलंदाज डेल स्टेन यानं झाल्या प्रकाराबद्दल असमाधान व्यक्त केलं. भारतीय क्रिकेटपटू महंमद कैफ यानंही याबद्दल आश्चर्य व्यक्त करीत अश्विननं बटलरला आधी इशारा द्यायला हवा होता, असं म्हटलं आहे. ‘अश्विननं चेंडू टाकण्याचा निर्णय बदलला, तेव्हा बटलर लक्ष्मणरेषेच्या आतच होता,’ याकडे माजी क्रिकेटपटू जेम्स टेलर यानं ट्वीटमधून लक्ष वेधलं आहे.

ट्विटरवर उमटलेल्या या काही प्रतिक्रिया

अशा रीतीने गोलंदाजाच्या बाजूच्या फलंदाजाला (नॉन-स्ट्रायकर) धावबाद करण्याचा पहिला मान जातो भारताचे महान अष्टपैलू खेळाडू विनू मनकड यांना. म्हणून तर क्रिकेटविश्वात ती ‘मंकडिंग’ म्हणून ओळखली जाते. भारतीय संघ १९४७-४८मध्ये ऑस्ट्रेलियाच्या दौऱ्यावर होते, तेव्हाचा हा प्रकार आहे. सिडनी येथील दुसऱ्या कसोटी सामन्यात कांगारूंचा फलंदाज बिली ब्राऊन याला मनकड यांनी अशी रीतीनं पुढं पळताना पकडून धावबाद केलं. त्या आधीच्या सरावाच्या सामन्यातही ब्राऊनला मनकड यांनी असंच बाद केलं होतं. तो इशारा त्याला पुरेसा ठरला नव्हता. महान क्रिकेटपटू सुनील गावसकर यांच्या म्हणण्यानुसार मनकड यांनी ब्राऊनला बाद करण्यापूर्वी दोन वेळा इशाराही दिला होता. तिसऱ्या वेळी मात्र त्यांनी चेंडूनं यष्टी उडवल्या आणि पंचांकडे दाद मागितली.

विनू मनकड

ऑस्ट्रेलियात यावरून बराच गदारोळ झाला. मनकड टीकेचे धनी बनले. विशेषतः वृत्तपत्रांनी त्यांना खलनायक ठरवून टाकलं.

त्याबद्दल सर्वकालीन महान फलंदाज डॉन ब्रॅडमन यांनी आश्चर्य व्यक्त केलं. त्यांनी म्हटलं आहे, ‘मनकड यांच्या खेळाडूवृत्तीबद्दल शंका का घेतली जात आहे, हे मला कळत नाही. गोलंदाजाच्या हातून चेंडू पडेपर्यंत त्याच्या बाजूच्या फलंदाजानं क्रीजमध्ये असलंच पाहिजे, असं क्रिकेटच्या नियमांमध्ये स्पष्टपणे म्हटलं आहे. तसं नसेल, तर गोलंदाजानं त्याला धावबाद करण्याची तरतूद नियमात कशाला ठेवली आहे? फार लवकर धावण्याचा पवित्रा घेऊन किंवा फार पुढे जाऊन नॉन-स्ट्रायकर फलंदाज अर्थातच गैरफायदा घेत असतो.’

‘मंकडिंग’ हा शब्द वापरण्यास सुनील गावसकर यांचा विरोध आहे. ते म्हणतात की, या शब्दामुळे भारताच्या या महान खेळाडूची बदनामी होत आहे. मनकड यांनी फलंदाज बिल ब्राऊन (ऑस्ट्रेलिया) याला दोनदा इशारा दिला होता, सावध केलं होतं. बाद करण्याच्या या पद्धतीला अगदी नाव द्यायचंच असेल, तर तुम्ही त्याला ‘ब्राऊनिंग’ म्हणा.

‘आयपीएल’च्या आजच्या सामन्यासाठी समालोचक असलेले व्ही. व्ही. एस. लक्ष्मण आणि इरफान पठाण मात्र ‘मंकडिंग’ असाच शब्दप्रयोग वापरत होते.

चेंडू पडण्याआधीच (झटपट) धाव काढण्यासाठी लक्ष्मणरेषा ओलांडू इच्छिणारे असे काही फलंदाज नंतर बाद झाले. त्यात गाजलेली आणि टीका झालेली दोन उदाहरणं आहेत – पहिलं १९६९मधलं. वेस्ट इंडिजविरुद्धची ॲडलेड कसोटी जिंकण्यासाठी ३६० धावांची गरज असताना ऑस्ट्रेलियाची अवस्था ९ बाद ३३९ होती. त्या वेळी चार्ली ग्रिफिथ यानं इयान रेडपाथला असंच बाद केलं होतं. दुसरं उदाहरण आहे तीन वर्षांपूर्वी झालेल्या एकोणीस वर्षांखालील विश्वचषक स्पर्धेतील. ‘क’ गटात वेस्ट इंडिज व झिम्बाब्वे यांच्यातला हा सामना. झिम्बाब्वेला शेवटच्या सहा चेंडूंमध्ये विजयासाठी तीन धावा हव्या होत्या. पण पन्नासाव्या षट्कातल्या पहिला चेंडू टाकण्याऐवजी केमो पॉलनं एन्गर्वा याला धावबाद केलं आणि झिम्बाब्वे संघ दोन धावांनी पराभूत झाला.

एक चांगलंही उदाहरण आहे. खेळाची, खेळाडूवृत्तीची मान कायम ताठ राहील असं. ते घालून दिलं वेस्ट इंडिजच्या कर्टनी वॉल्श यानं. रिलायन्स विश्वचषकाच्या उपान्त्य सामन्याची ही गोष्ट आहे. शेवटचा चेंडू आणि पाकिस्तानला विजयासाठी एक धाव हवी. जोडी शेवटचीच. अब्दुल कादीर खेळतो आहे आणि त्याच्या समोर सलीम जाफर. विजयासाठी अधीर झालेला जाफर वॉल्शनं चेंडू टाकण्यापूर्वीच लक्ष्मणरेषा ओलांडून खूप पुढं गेला होता. वॉल्शनं ते त्याच्या लक्षात आणून दिलं आणि नव्यानं चेंडू टाकण्याची तयारी केली. पाकिस्ताननं तो सामना जिंकला!

आयपीएलच्या या सामन्यात जे दोघं या प्रकाराशी संबंधित आहेत, त्या अश्विन आणि बटलर यांना अशा पद्धतीनं बाद करण्याचा-होण्याचा पूर्वानुभव आहे. श्रीलंकेविरुद्ध २०१३च्या दौऱ्यात अश्विननं लाहिरू तिरमान याला आधी इशारा देऊन असंच बाद केलं होतं. पण त्या वेळी कर्णधारपदाची सूत्रं असलेल्या वीरेंद्र सेहवागनं हे अपील मागं घेतलं.

बटलरला हा अनुभव आलेला श्रीलंकेविरुद्ध. २०१४च्या दौऱ्यात बर्मिंगहॅम इथं दुसरा एक दिवशीय सामना खेळला गेला. सचित्र सेनानायक याने त्याला आधी दोनदा सावध करून नंतर बाद केलं.

या दोन्ही अनुभवांवरून अश्विनं आणि बटलर काहीच शिकले नाहीत, असंच आज दिसून आलं.

कोण बरोबर? आणि कोण चूक?

या सामन्यानंतर ‘आयपीएल’च्या अधिकृत संकेतस्थळावर असलेल्या दोन ओळी फार बोलक्या होत्या. तुम्हालाच काय ते ठरवायला लावणाऱ्या...

Ashwin Mankads Buttler

Within the rules of the game? Fair play? Would you have done it? You decide.

........

(छायाचित्रे - आयपीएल, ईएसपीएनक्रिकइन्फो व अन्य संकेतस्थळांच्या सौजन्याने.)