जिंकता जिंकता...हरता हरता

भारतीय क्रिकेट संघाबद्दल २५-३० वर्षांपूर्वी असं म्हटलं जायचं की, जिंकता जिंकता हरावं कसं, हे आपल्या संघाकडून शिकावं. ते अर्थातच कसोटी सामने नव्हते, तर तेव्हा लोकप्रियतेच्या शिखरावर असलेले मर्यादित षट्कांचे, एक दिवसाचे सामने होते. त्याची आठवण यायचं कारण म्हणजे ‘इंडियन प्रीमियर लीग’, अर्थात ‘आयपीएल’मध्ये बुधवारी (दि. २५) आणि गुरुवारी (दि. २६) झालेले दोन सामने. जिंकण्याची आशा असलेली लढत पाहता पाहता कशी हातातून निसटू द्यायची आणि उघड्या डोळ्यांनी पराभव स्वीकारायचा, याची ठळक उदाहरणं म्हणजे हे दोन सामने. किंवा त्याच्या उलटही म्हणता येईल - हरणारे सामने कसे खेचून आणायचे नि त्याचं दिमाखदार विजयात रूपांतर कसं करायचं, हेही या सामन्यांच्या जेत्यांनी  दाखवून दिलं.

या दोन्ही सामन्यांमध्ये भरपूर विरोधाभास; साम्य होतं ते अटीतटीचं.  बुधवारच्या सामन्यात धावांचा पाऊस पडला आणि गुरुवारच्या सामन्यात त्याचा दुष्काळ पाहायला मिळाला. बुधवारचा सामना मोठ्या धावसंख्येचा पाठलाग करीत चेन्नई सुपर किंग्जनं जिंकला आणि पंजाबी ‘किंग्ज’ची छोट्या धावसंख्येचा पाठलाग करतानाच दमछाक झाली. चेन्नई-बंगलोर लढतीमध्ये ३३ षट्कारांचा पाऊस पडला. हैदराबाद आणि पंजाब किंग्ज एलेव्हन यांच्या फलंदाजांना मिळून जेमतेम ६ षट्कार मारता आले - ते एबी डी’व्हिलियर्स किंवा अंबाटी रायुडू किंवा महेंद्रसिंग धोनी यांच्यापेक्षा कमीच ठरले. आधीच्या सामन्यात गोलंदाजांची पिटाई होत असताना, कालच्या सामन्यात मात्र तेच वरचढ ठरले. एवढे की, पंजाबच्या अंकित रजपूतनं पाच बळी मिळविले.

सनरायझर्स हैदराबादनं सलग दुसऱ्या सामन्यात कमाल केली. आणखी किती कमी धावसंख्या असली, तरी त्यांचे गोलंदाज ते आव्हान सहज पेलतील हे पाहणंच यंदाच्या आयपीएलचं वैशिष्ट्य ठरेल, असं आता वाटू लागलं आहे. आणि ही किमया संघाला साधली, ती अनुभवी भुवनेश्वरकुमारच्या गैरहजेरीत. मागच्याच आठवड्यात त्यांनी अवघ्या ११८ धावांचं पाठबळ असतानाही मुंबई इंडियन्स संघाला ३१ धावांनी धूळ चारली आणि काल १३३ धावांचं आव्हान देऊन पंजाब किंग्ज एलेव्हनला ११८ धावांत गुंडाळलं. या दोन्ही संघांची फलंदाजीची ताकद कागदावर मजबूत दिसणारी. पण हैदराबादच्या खेळाडूंनी या कागदाचा पार चोळामोळा केला! पहिल्याच षट्कात कर्णधाराला गमावल्यानंतर हैदराबादला फार मोठी मजल मारताच आली नाही. मनीष पांडेचं कष्टसाध्य अर्धशतक हीच काय ती त्यांची जमेची बाजू. शकीब अल हसन (२९ चेंडूंमध्ये २८) आणि युसूफ पठाण (१९ चेंडूंमध्ये नाबाद २१) यांनीच त्याला थोडी साथ दिली. एरवी अंकित रजपूतच्या तेज माऱ्यापुढे त्यांची अवस्था बिकटच होती. हैदराबादचे सहापैकी पाच बळी त्यानंच मिळवले. पंजाबनं चार झेल सोडण्याची कृपादृष्टी दाखविली नसती, तर हैदराबादची परिस्थिती अधिकच दयनीय झाली असती.

राहुलचा त्रिफळा नि सामन्याला कलाटणी.

मागच्या वर्षीचा धावांचा दुष्काळ संपवून ख्रिस गेलची सुगी सुरू झाली आहे. तो आणि के. एल. राहुल यांची दुसऱ्या ते सातव्या षट्कांतली टोलेबाजी पाहताना पंजाब एकही गडी न गमावताच सामना जिंकणार की काय, असं वाटू लागलं होतं. पण नंतर सगळंच बदललं. पाहता पाहता सामना पंजाबच्या हातून निसटला. त्याचं श्रेय जेवढं हैदराबादच्या गोलंदाजांना तेवढंच ते पंजाबच्या फलंदाजांनाही. विशेषतः गेल, फिंच आणि कर्णधार अश्विन अतिशय बेजबाबदार फटके मारताना बाद झाले. पडझडीची सुरुवात झाली, ती आठव्या षट्कात. रशीद खानचा पाचवा चेंडू खेळणाऱ्या राहुलची यष्टी वाकली आणि चालत्या गाड्याला खीळ बसली. एरवी एकेरी-दुहेरी धावांसाठी पळण्यात आळस दाखवणारा गेल या डावात मात्र पळत होता. कदाचित त्यामुळेच तो दमला असावा आणि बेसिल तंपीच्या उसळलेल्या चेंडूवरचा त्याचा पुलचा फटका पार फसला.

नाबाद ५५ अशी जोरदार सुरुवात असलेल्या पंजाबनं दोन गडी झटपट गमावले, तरी सगळंच काही बिघडलं नव्हतं. शेवटच्या सहा षट्कांमध्ये त्यांना ५१ धावा करायच्या होत्या आणि सहा गडी बाकी होते. शकीब अल-हसनला षट्कार खेचणाऱ्या फिंचनं पुढच्या चेंडूवर तसाच प्रयत्न केला. मनीष पांडेनं हा सुरेख झेल पकडला आणि पंजाबची वाटचाल पराभवाकडे सुरू झाली. रशीद खान, शकीब आणि संदीप यांच्यापुढे किंग्ज एलेव्हनने नांगीच टाकली. रशीद खानच्या लेगस्पिनला कसं खेळायचं हे त्याचाच देशबंधू मुजीबूर रहमाननं ‘रिव्हर्स स्वीप’चे दोन चौकार ठोकून दाखवलं. रजपूतचा नबीनं सोडलेला झेल महाग पडणार, अशी भीतीही त्यामुळं वाटली. पण तसं काही झालं नाही. सामन्यानंतर कुमार संगकारानं व्यक्त केलेली प्रतिक्रिया नेमकी होती - हैदराबाद जिंकलं नाही, तर पंजाब हरलं! कागदावर नोंद हैदराबादच्या विजयाचीच होणार, हे खरं. पण अशा पराभवातून मिळालेल्या धड्यापासून काही शिकल्यावरच संघाची पुढची वाटचाल होत असते, हेही खरं. पंजाबची सारी मदार राहुल आणि गेल यांच्यावरच असल्याचं दिसून आलं. या सामन्याचं आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे – रशीद, शकीब आणि मुजीब यांची फिरकी चालत असताना; धावा देण्यात ते कंजुषी दाखवित असताना, अपयशी ठरला तो या तिघांहून अनुभवी अश्विन!

‘द ग्रेट फिनिशर’

जेमतेम १३० धावांचा पाठलाग करताना पंजाबची फ्या फ्या उडाली असताना, आदल्या सामन्यात चेन्नईनं २०५ धावांचा जिद्दीनं पाठलाग केला. ‘द ग्रेट फिनिशर’ या आपल्या लौकिकाला धोनी बुधवारी पुन्हा एकदा जागला. त्यानं नेहमीच्या थाटात षट्कार ठोकत लक्ष्य गाठलं. अखेरच्या दोन षट्कांमध्ये ३० धावा हव्या असताना धोनी आणि ब्राव्हो यांनी त्यासाठी दोन चेंडू कमीच घेतले.

पुन्हा पाठलाग, पुन्हा षट्कार आणि पुन्हा विजय!

धोनी सहाव्या क्रमांकावर खेळायला आला, तेव्हा संघाची अवस्था चांगली म्हणण्याजोगी नव्हती. चार फलंदाज बाद आणि ११ षट्कांमध्ये १३२ धावा करायच्या होत्या - प्रत्येक चेंडूला दोन या गतीनं. आशादायक गोष्टी दोन होत्या - समोर अंबाटी रायुडू सुटलेला होता आणि पहिल्या सामन्यात विजय मिळवून देणारा ब्राव्हो बाकी होता. या दोघांच्या साथीनंच धोनीनं विजयश्री खेचून आणली. संघाची सर्वांत मोठी भागीदारी झाली ती पाचव्या जोडीसाठी - रायुडू आणि धोनी यांनी ५४ चेंडूंमध्ये १०१ धावांची भर घातली. नंतर ब्राव्होच्या साथीनं धोनीनं ३२ धावा जोडल्या त्या अवघ्या ११ चेंडूंमध्ये. फक्त ३४ चेंडूंमध्ये ७० धावा काढणाऱ्या धोनीचा ‘स्ट्राईक रेट’ २०५.,८८ होता. अंबाटीनं ५३ चेंडूंमध्ये ८२ धावा केल्या आणि ब्राव्होनं मोक्याच्या क्षणी आतषबाजी केली. सतरा-अठराव्या षट्कांमध्ये मार खाणाऱ्या महंमद सिराज आणि अँडरसन यांनाच पुढची दोन षट्कं नाइलाजानं देण्याची वेळ बंगलोरचा कर्णधार विराट कोहलीवर का आली असावी? या दोघांच्या ७.४ षट्कांतच तब्बल १०६ धावा कुटण्यात आल्या. एकाच षट्कात १४ धावा देणाऱ्या वॉशिंग्टन सुंदरला नंतर एखादं षट्क द्यावं असं कोहलीला का वाटलं नसेल?

बंगलोर जिथं फसलं, नेमकं तिथंच चेन्नईनं सावरलं आणि विजय मिळवला. चौदाव्या षट्काअखेर रॉयल चॅलेंजर्सनं १३८ धावांची मजल मारली होती आणि त्यांचे दोनच गडी बाद झाले होते. एबीडी जोरात होता. पण पंधराव्या षट्कात दोन गडी गमावल्यानंतर बंगलोरची मधली फळी कोसळली. धावांचा वेग कायम राखण्याच्या नादात त्यांचे फलंदाज बाद होत गेले. ही घाई एवढी होती की, एकोणिसाव्या षट्काच्या शेवटच्या चेंडूवर आणि त्याच्या पुढच्या षट्कातल्या पहिल्या दोन चेंडूंवर, असे सलग तीन फलंदाज बाद झाले. प्रश्न गडी बाद होण्याचा नसून ते तीन चेंडू वाया जाण्याचा आहे. त्या चेंडूंवर किमान १० ते कमाल १८ धावा निघणं शक्य होतं. चेन्नईनं नेमका त्याच महत्त्वाच्या षट्कांमध्ये आपला खेळ उंचावला आणि मोठ्या धावसंख्येचा सलग दुसऱ्यांदा पाठलाग केला. पंजाबविरुद्ध त्यांचा प्रयत्न थोडक्यात फसला होता. बुधवारी मात्र दिमाखदार यश मिळालं.

दोन टोकांच्या या दोन लढती. एकीत गोलंदाजांची कत्तल आणि दुसरीत फलंदाजांची उडालेली भंबेरी. एका सामन्यात धावांचा थरारक पाठलाग आणि दुसऱ्यामध्ये छोट्या अंतराचा पल्ला गाठताना उडालेली दमछाक. क्रिकेटमधल्या अद्भुत अनिश्चिततेची ही दोन अप्रतिम उदाहरणं. डागाळलेल्या आयपीएलकडं प्रेक्षकांना खेचणारी, स्पर्धेचं आकर्षण वाढविणारी.

(सांख्यिकी तपशील व छायाचित्रं ईएसपीएनक्रिकइन्फो आणि आयपीएलटी-ट्वेन्टी संकेतस्थळांच्या सौजन्यानं.)

ब्राव्हो, याsssर!

इंडियन प्रीमियर लीगच्या अकराव्या अध्यायाच्या पहिल्या प्रकरणातली सर्वात मनोवेधक गोष्ट कोणती?

... तर लंगडणाऱ्या केदार जाधवनं विसाव्या षट्कातल्या पाचव्या चेंडूवर कव्हरमधून बेधडक चौकार मारला, तेव्हा मनापासून खूश झालेल्या ड्वेन ब्राव्होचं प्रसन्न हास्य!

त्या आधीच्या चेंडूवर केदारनं एका पायावर बसून फाईन लेगला मारलेल्या षट्कारानं समोरच्या इम्रान ताहीरचा आनंद गगनात मावेनासा झाला होता. सामना खिशात घातल्याची त्याची खात्री झाली होती. तेव्हा ब्राव्होच्या चेहऱ्यावर काय भावना होती, हे नाही दिसलं. कदाचित तोही कर्णधार धोनीप्रमाणं 'सुपर ओव्हर'चा विचार करीत असेल. दोन चेंडू होते, एक धाव होती आणि गडी एकच बाकी होता. षट्कातले पहिले तीन चेंडू निर्धाव ठरले होते.

पण विजयी चौकारानंतर ब्राव्होचं हास्य इतकं दिलखुलास होतं की, तोड नाही. आयपीएलमध्ये मिळालेल्या पैशाहून किती तरी अधिक आनंद त्याला झाला असेल, त्या चौकारानं. कुणास ठाऊक!

पराभवाच्या उंबरठ्यावर पोहोचलेल्या चेन्नई सुपर किंग्जला विजयाच्या शिखरावर घेऊन जाण्याचं श्रेय निःसंशय या वेस्ट इंडियन खेळाडूला. चेन्नईची परिस्थिती बिकट होती. पंधराव्या षट्कानंतर सात बाद १०६. हव्या होत्या पाच षट्कांमध्ये ६० धावा; म्हणजे चेंडूमागे दोन. साथीला इंग्लिश मार्क वूड. अवघे चार सामने खेळलेला आणि खात्यात एकूण १० धावा असलेला. त्याच्यानंतर इम्रान ताहीर आणि दुखापत सोसत येणारा केदार जाधव. परिस्थिती खरंच वाईट होती. मुंबई इंडियन्सचा कर्णधार रोहित शर्मा खुशीत होता.

 

ब्राव्होने फार वेगळा विचार केल्याचं सोळाव्या नि सतराव्या षट्कांमध्ये दिसलं नाही. दोन षटकांमध्ये १३ धावा निघाल्या; वूड बाद झालेला. आता राहिल्या ४७ धावा आणि १८ चेंडू. मिशेल मॅकलेनघन गोलंदाजीला आणि समोर पहिलाच चेंडू खेळणारा ताहीर. त्यानं पहिल्याच चेंडूवर बॅट फिरवली, धाव काढली, स्ट्राईक फिरवला आणि सामनाही फिरला! त्यानंतर वादळ सुरू झालं. १० चेंडूंमध्ये ३७ धावांची बरसात झाली. मुंबईच्या मुसळधार पावसाची आठवण करून देणारी. पाच षट्कार आणि एक चौकार. शिखरावर विजयपताका फडकावण्याचं काम केदारकडे सोपवून ब्राव्हो एक अफाट खेळी पूर्ण करून तंबूत परतला होता.

मुस्तफिजूरच्या शेवटच्या षट्कातल्या पहिल्या तीन चेंडूंवर एकही धाव न निघाल्यावर ‘हेचि फल काय मम तपाला...’ असा विचार ब्राव्होच्या मनात आला असेल? शक्यता नाकारता येत नाही. पण त्याची खेळी मातीमोल होणार नाही, याची पुरेपूर दक्षता केदारनं घेतली. या तिन्ही षट्कांमध्ये आणखी एक दृश्य दिसलं - ब्राव्होला आणि केदारला धीर देणारा इम्रान ताहीर. धीर नाही, तो त्यांच्यातली ठिणगी प्रज्वलित करीत असणार! दोन चेंडूंमध्ये दोन धावा करणाऱ्या इम्रानचाही या विजयात वाटा आहेच की.

ब्राव्होचा हा डाव अस्सल वेस्ट इंडियन होता. घणाघात, पण नजाकतदार. गोलंदाजीच्या चिंधड्या उडवतानाही त्यातली कलाकारी दिसणारी. पोलार्ड हल्ला चढवितो तो निर्दयीपणे, तेव्हा त्याच्या देहबोलीत क्रौर्य जाणवतं - समोरच्याला चिरडून टाकण्याचं. ब्राव्होनं एखाद्या शल्यविशारदाच्या कौशल्यानं हे काम लीलया केलं.

एक नक्की या सामन्याच्या दोन्ही डावांतल्या अठराव्या षट्कांवर ब्राव्होचं नाव कोरलं गेलेलं आहे. गोलंदाजी करताना त्यानं त्या षट्कात फक्त ३ धावा दिल्या आणि फलंदाजी करताना २० धावा कुटल्या. दोन्ही डावांतल्या शेवटच्या पाच षट्कांमध्ये एकच माणूस छाप टाकून गेला - ब्राव्हो, याsssर!

जाता जाता - मुंबई इंडियन्सकडून दोन खणखणीत भागीदाऱ्या झाल्या. ईशान किशन आणि सूर्यकुमार यादव यांची तिसऱ्या जोडीसाठी 78 धावांची आणि पाचव्या जोडीसाठी पंड्या बंधूंची नाबाद ५२ धावांची. सामना जिंकणाऱ्या चेन्नई सुपर किंग्जची सर्वांत मोठी भागीदार नवव्या जोडीसाठी - ४१ धावांची आणि त्यात ब्राव्होचा वाटा ३९. चेन्नईनं सात गोलंदाजांचा वापर केला. मुंबईनं पाचच गोलंदाज वापरले. आणखी पर्याय असतीलही, पण ते वादळात भिरकावले गेले.

(छायाचित्र सौजन्य : espncricinfo.com)

पुन्हा वडोदऱ्याला बोलावणारी माणसं

(वडोदरा विशेष - ४)

----

निवडणुकीच्या कामासाठी परराज्यात गेलेल्या पत्रकारांच्या पहिल्या वृत्तान्तामध्ये रिक्षावाला हटकून आढळे. हा प्रतिनिधी मोठ्या वृत्तपत्राचा (म्हणजे ‘व्हर्नाक्यूलर’ नव्हे, इंग्रजी!) असलाच, तर तो रिक्षावाल्याऐवजी टॅक्सीवाल्याचा हवाला देतो. वडोदऱ्याच्या स्वच्छ व भव्य बसस्थानकातून बाहेर पडल्यावर सकाळी सकाळी रिक्षाचालकाची भेट घेणं अपरिहार्यच होतं; कुठल्याही बातमीत त्याचा हवाला द्यायचा नसताना आणि ‘क्या माहोल है यहाँ?’ असं विचारायचं नसतानाही.

स्थानिक माणसं सांगतात ते भाडं आणि रिक्षाचालक सांगतात ते, यात नेहमीच मोठा फरक असतो. माझे स्थानिक पालक केशव कुलकर्णी यांनी सांगितलं होतं, पाच रुपयांत पोहोचाल तुम्ही. रिक्षावाले ४० रुपयांपेक्षा कमी काही सांगतच नव्हते. लक्षात आलं की, त्यांनी ‘सिटावर’ जाणाऱ्या रिक्षाचं भाडं सांगितलं होतं नि मी स्वतंत्र रिक्षा करू पाहत होतो. (अर्थात तेही भाडं किमान १० रुपयेच होतं.) अखेर एक मध्यमवयीन रिक्षावाला ३० रुपयांमध्ये यायला तयार झाला.

रिक्षाचालक मुस्लिम. दाढीदीक्षित (माझ्यासारखाच!), दाढी पांढरी (पुन्हा तेच!!), पण वयाचा अंदाज लावता न येण्यासारखा चेहरा. त्यांनीच बोलणं सुरू केलं. वडोदऱ्यातल्या रिक्षामध्ये चालकासमोरच्या काचेवर एक क्रमांक दिसतो. उदाहरणार्थ P 187. हे पोलिसांनी दिलेले क्रमांक. प्रवाशाच्या सोयीसाठी. एखादा चालक आडदांडपणे वागला किंवा रिक्षात काही सामान वगैरे विसरलं, तर तो क्रमांक सांगितल्यावर पोलिसांना रिक्षा शोधणं सहज शक्य होतं. एरवी वाहनाचा क्रमांक कोणी आठवणीनं पाहतंच, असं नाही. ही सगळी माहिती या चालकानंच आपणहून दिली.

भाडं नाकारणं, अवाजवी पैसे सांगणं ही गावोगावची दुखणी. तो विषयही याच चालकानं काढला. ‘‘आमच्यातले तरुण रिक्षावाले फार विचित्र वागतात. भाडं घेतात, प्रवाशाला सोडलं की, लगेच आपल्या ठेप्यावर. मी त्यांना म्हणतो, ‘तुम्ही प्रवाशांना लुटता. त्याच्याकडून जायचं-यायचं भाडं काढता.’ पण कुणी ऐकत नाही.’’ त्यांनी सांगितलेला हा अनुभव मध्यम शहरात नेहमीच येतो. इतर रिक्षाचालक ४०-५० रुपये सांगत असताना, या गृहस्थांनी मला ३० रुपयांत सोडलं. त्यांना पैसे देताना चहाच्या टपरीजवळ उभ्या असलेल्या एकानं पाहिलं आणि म्हणाला, ‘‘तीस रुपये? काका, फार घेतले हो पैसे!’’

-x-x-x-x-x-x

सार्वजनिक वाहनांनी प्रवास करताना येणाऱ्या अनुभवावरून साधारण तिथल्या वागणुकीची कल्पना येते. अगदी ‘शितावरून भाताची परीक्षा...’ करण्याजोगे नसतात हे अनुभव. पण गुजरात एसटी महामंडळाच्या बसमधून तीन वेळा प्रवास केला. त्या तिन्ही चालकांचा अनुभव चांगलाच होता. (असे चांगले अनुभव महाराष्ट्रातही मिळतातच!) नारेश्वरला जाणारी बस सकाळची होती. तिचा वाहक तरुण, तरतरीत. मुख्य स्थानकावरून सुटलेली बस रिकामीच होती. पण साधू वासवानी चौकातील थांब्यावर ती तोबा भरली. त्याची कल्पना वाहकाला असावी. त्यानं तिथं उतरताना माझ्याशेजारची जागा राखून ठेवायला सांगितली. बरेच नोकरदार त्या बसनं नोकरीच्या गावी जात असावेत. गर्दीचा लोंढा थोडा कमी झाल्यावर त्यातल्या एका मध्यमवयीन नोकरदाराला त्यानं हक्कानं माझ्या शेजारी बसायला सांगितलं. आणखी दोन महिला कर्मचाऱ्यांना त्यानं अशाच पद्धतीनं जागा मिळवून दिली आणि एकीला आपली जागा दिली. तिथल्या बसमध्ये वाहक एकटाच बसेल, असं आसन दाराशेजारीच असतं.

वासवानी चौकातला हा थांबा बहुतेक पाकीटमारांचा अड्डा असावा. कारण तिथनं बस सुटल्यावर एक महिला पैशाची पर्स चोरीला गेल्याचं लक्षात आल्यानं ओरडू लागली. ‘काय करणार बुवा! इथं हे नेहमीचंच आहे. पोलिस काही लक्ष देत नाहीत...’ अशीच काही तरी चर्चा मग सुरू झाली. त्याच वेळी वाहकानं त्या महिलेला ‘काकू, काही टेन्शन घेऊ नका’ असा गुजरातीतून वारंवार दिलासा दिला. थोड्या वेळानं पाकीट मारल्याची आणखी एक तक्रार आली. त्या प्रवाशालाही वाहकानं त्याच्या पद्धतीनं दिलासा दिला.

शहरातले सगळे विनंती थांबे घेत, बस महामार्गाला लागली. पोर गावानंतर शाळकरी मुलांची वर्दळ सुरू झाली. हे सगळेच पासधारक. पण त्यातल्या कुणावरच वाहक ओरडताना दिसला नाही. सोमवार असल्यानं बसमध्ये रोजच्या पेक्षा थोडी जास्तच गर्दी असावी बहुतेक. दर पाच-दहा मिनिटांनी कुठल्या तरी छोट्या गावात बस थांबे. प्रवासी विद्यार्थीच होते. त्यातल्या बहुतेकांशी वाहकाची ओळख होती. गर्दी फारच झाल्याने नंतरच्या थांब्यावरच्या विद्यार्थ्यांना (त्यात मुली बहुसंख्येनं होत्या.) हा कंडक्टरकाका सांगू लागला, ‘‘मागच्या बसनं ये. महेशकाकाची बस पाचच मिनिटांत येत आहे.’’ दोन तासांच्या प्रवासात पाहायला मिळालेलं त्याचं हे काम सुखावणारं होतं. त्याच्या वागण्यात चिडचिड दिसली नाही; सुट्या पैशांसाठी तो कोणावर खेकसताना दिसला नाही. एवढ्या गर्दीत त्याला कॅमेऱ्यात टिपणं शक्य नव्हते. त्याचं नाव तरी किमान विचारायला हवं होतं.

-x-x-x-x-x-x

संमेलनाच्या आदल्या दिवशीच ग्रंथदिंडी निघाली. ‘पॅलेस’पासून निघालेली ही दिंडी तीन-साडेतीन किलोमीटरची प्रदक्षिणा करून पुन्हा तिथंच विसर्जित झाली. उत्साही सुरुवातीनंतर मार्गी लागलेल्या दिंडीच्या बाजूनं जात असतानाच एका गृहस्थांनी कुतुहलानं विचारलं, ‘‘कुठून आलात तुम्ही?’’ वडोदऱ्यात मराठी ऐकायला आल्यावर भारावून वगैरे जाण्याची गरज नसते. त्यात पुन्हा हे मराठी साहित्य संमेलन.

सत्तरीच्या आसपास असलेल्या या गृहस्थांशी जुजबी गप्पा झाल्या आणि ते माझ्या बरोबरच निघाले. पुढचा तासभर तरी त्यांच्या सोबतीनं चाललो. वडोदऱ्यात पाहायला काय काय आहे, काय काय पाहा, हे त्यांनी आवर्जून सांगितलं. अतिशय मृदुभाषी, आपुलकीनं वागणारे हे होते श्री. मधुसूदन आदवानीकर. ‘टाइम्स’-‘एक्सप्रेस’मध्ये काम केल्याचं त्यांनी सांगितल्यावर स्वाभाविकच अधिक आपुलकी वाटू लागली. निवृत्तीनंतर १०-१५ वर्षांपूर्वी ते वडोदऱ्यात स्थायिक झाले. संपादकीय विभागात काम केलं नसलं, तरी लिहिण्या-वाचण्याची त्यांना चांगली आवड. दिनकर गांगल, अरुण टिकेकर, कुमार केतकर यांच्याशी त्यांची ओळख. या तिघांच्या सांगण्यावरून त्यांनी अधूनमधून लिहिलेलं; ‘ग्रंथाली’शीही संबंध आलेला. त्यामुळं आमच्या गप्पा चांगल्या रंगल्या. न थकता आणि न कंटाळता त्यांनी बराच वेळ सोबत केली.

वडोदऱ्यात फेब्रुवारीच्या मध्यावरच उन्हाळा जाणवू लागला होता. त्यामुळं तासभर चालल्यानंतर तहान लागली. उसाच्या रसाची एक गाडी पाहून आम्ही थांबलो. बर्फ न घालता तो गोड रस प्यायलो. मला न जुमानता ‘अहो, तुम्ही आमचे पाहुणे!’ असं बजावत श्री. आदवानीकर यांनी रसाचे पैसे देत तासाभरापूर्वी ओळख झालेल्याचा पाहुणचार केला!

-x-x-x-x-x-x

संमेलन संपल्यानंतर दुसऱ्या दिवशी नारेश्वरला गेलो. दर्शन झालं, नर्मदामाईची भेट घेतली, महाप्रसाद झाला आणि आता परतीच्या बसची वाट पाहायची एवढंच. त्यालाही किमान दीड तास होतो. झाडाच्या सावलीखाली उभं असताना समोरून डुलत डुलत येणारा एक जण दिसला. सदरा, पायजमा आणि गांधी टोपी. हातात पिशवी. नक्की मराठी माणूस! समोरून जाताना पाहिलं, तर पिशवीत हिर्व्यागार मिरच्या. थांबवलं आणि विचारलं, ‘‘माउली, नमस्कार. कुठून आलात?’’

सुधाकरतात्या आणि संजयभौ... बेलदारवाडी.

अंदाज एकदम बरोबर. माउली बेलदारवाडीच्या (ता. चाळीसगाव, जि. जळगाव) होत्या. संजय धर्मा शिर्के. तिथल्या सिद्धेश्वर आश्रमाची नर्मदा परिक्रमा चालू होती. त्या दिवशी सोमवार - उपवास. साबूदाण्याच्या खिचडीसाठी मिरच्या आणायला संजयभाऊ गेले होते. नंतर या परिक्रमेचे प्रमुख सुधाककरतात्या म्हणालेच की, संजयभौंनी एकदा जबाबदारी घेतली की, पूर्ण करणारच! संजयभाऊंशी थोड्या गप्पा झाल्या. त्यांची छायाचित्रं काढली. मग ते म्हणाले, ‘‘चला, तुमची ओळख करून देतो. थोडा साबूदाणा खा, आमच्याबरोबर.’’

तिथनं दोनच मिनिटांवरच्या मैदानात परिक्रमेला आलेल्या भाविकांच्या दोन बस, तीन जीप थांबल्या होत्या. स्टोव्हवर मोठ्या कढईत चार-पाच जण खिचडी तयार करीत होते. संजयभाऊ, सुधाकरतात्या यांच्या बरोबर

परिक्रमावासीयांचा उपवास. खिचडी पाहिजेच ना.

बसमध्ये गप्पा मारत बसलो. दोघांनी आग्रह केला, चला इथनंच आमच्या बरोबर परिक्रमेला. ‘‘नोकरीबिकरीचा ताप नाही ना आता डोक्याला. चला मग परिक्रमेला. गाडीत जागा आहे,’’ असं पुनःपुन्हा म्हणत राहिले. नको नको म्हटल्यानंतरही एका पत्रावळीवर गरमागरम खिचडी आली. हे दोघं आश्रमाची, गुरू ज्ञानेश्वर माउलींची, आश्रमातल्या गोशाळेची, दर वर्षीच्या परिक्रमेची माहिती देत होते. ‘‘आमच्या आश्रमाबद्दलही ब्लॉगवर लिहायला पाहिजे हो,’’ असं सुधाकरतात्या म्हणाले. उन्हाळा संपल्यानंतर अंमळनेरला येण्याचं आश्वासन जळगावच्या प्रदीप रस्से यांचा (परस्पर) हवाला देत निरोप घेतला या दोघांचा.

-x-x-x-x-x-x

ज्येष्ठ खो-खोपटू सुधीर परब यांच्याशी झालेल्या भेटीबद्दल लिहिलं आहेच. त्यात त्यांच्यातल्या (साध्या आणि पाय जमिनीवर असलेल्या) माणसाविषयी अधिक लिहायला हवं होतं. दुपारी मुलाखत संपल्यावर त्यांना म्हटलं, ‘‘मला रस्ता दाखवायला याल का? म्हणजे कुठून रिक्षा मिळेल ते समजेल....’’ सुधीर सरांनीच जोरदार शिफारस केल्यामुळं ‘लक्ष्मीविलास पॅलेस’च्या परिसरातील महाराज फत्तेसिंह संग्रहालय पाहायचं होतं. ते सांगितल्यावर ते मोटर काढून थेट तिथंच सोडायला आले. तिथून कुठं जाणार या प्रश्नाला ‘‘महाकाली’मध्ये उसळ-शेव खायला’ असं उत्तर दिल्यावर त्यांनी गाडी पुन्हा उलटी घेऊन बाहेर पडण्याचा जवळचा रस्ताही दाखवला.

संग्रहालय पाहायला फार कोणी नव्हतं. तिथं फिरताना छान वाटलं. एका तरुण कर्मचाऱ्यानं दोन-तीन चित्रांची मजा कशी घ्यायची हे मुद्दाम सांगितलं. तो म्हणाला, ‘कुणी निवांत रस घेऊन बघत असलेलं दिसलं, तरच मी सांगतो.’ संग्रहालयातून बाहेर पडलो, तेव्हा चांगलीच भूक लागली होती. योग्य रस्त्यानंच बाहेर पडत असताना शंका आली, आपण चुकत तर नाही ना? तेवढ्यात समोरून एक दुचाकी येताना दिसली. दुचाकीस्वाराला थांबवलं. वृद्ध गोरेपान गृहस्थ होते. त्यांना बहुतेक चालण्याचा त्रास असावा. कारण जवळच एक काठी होती.

महाराष्ट्राच्या प्रेमात असलेले रॉनी अंकल.

बाहेर पडण्याचा रस्ता हाच ना, असं विचारल्यावर आजोबांनी होकारार्थी मान डोलावली आणि ‘कुठं जायचंय, कुठून आला?’ अशी प्राथमिक चौकशी केली. ‘महाराष्ट्रातून आलो आहे. संग्रहालय पाहिलं, आता पोटात कावळे ओरडताहेत आणि म्हणून पोटपूजा करायला निघालो,’ असं उत्तर दिलं. आणि त्याबरोबर चमत्कार झाला. ‘मुंबई?’ असं विचारत आजोबांनी ‘यू टर्न’ घेतला. गाडी वळविली आणि बसायची आज्ञा केली. ‘गुरुप्रसाद’मध्ये बेस्ट जेवण मिळतं; तिथं जेव' असं त्यांनी सांगितलं. माझा बेत वेगळा होतो. सान्यांच्या ‘जय महाकाली’मध्ये प्रसिद्ध शेव-उसळ खायची होती. ते कीर्ती स्तंभाजवळ आहे, असं ऐकून होतो. तेवढाच पत्ता आजोबांना सांगितला.

आजोबांनी गाडी सुरू केली. जाता जाता बरंच बोलत होते. तमाम राजकारण्यांना फर्ड्या इंग्रजीत शिव्या देत होते. ‘गुरुप्रसाद’च्या बाहेरच दुचाकी लावत त्यांनी तिथल्या कर्मचाऱ्याला ‘जय महाकाली’मध्ये मला सोडण्याचा आदेश दिला. ते तिथनं एका मिनिटाच्याच अंतरावर होतं. बाहेरच आम्ही बोलत असताना त्यांनी वेटरला विचारलं, ‘‘पाहुण्याला ग्लासभर लस्सी पाजतोस का?’’ मग आम्ही आत गेलो. गप्पा सुरू झाल्या. ते होते रॉनी एस. बेअशेर. निवृत्त पोलिस अधिकारी. वय वर्षं ८४. मूळचे हुबळीचे. अँग्लो-इंडियन. कर्नाटक, महाराष्ट्र आणि गुजरात त्यांनी पालथा घातलेला. मुंबईवर त्यांचं विलक्षण प्रेम. भरभरून बोलत होते. चीनच्या आक्रमणामुळे त्या वेळी मनात निर्माण झालेल्या त्वेषातून त्यांनी पोलिसाची नोकरी स्वीकारली. गुजरात पोलिस दलात त्यांनी ‘मोटर व्हेईकल फिटर’ म्हणून काम सुरू केलं आणि अहमदाबादच्या पोलिस अधीक्षकपदापर्यंत मजल मारली. निवृत्त होऊन २६ वर्षं झाली त्यांना.

उपाहारगृहात बसल्या बसल्या रॉनी आजोबांनी माझ्याकडचा कॅमेरा पाहिला. त्यांना त्यातली बरीच माहिती होती. महाराष्ट्राबद्दल... नव्हे मुंबईबद्दल किती बोलू नि किती नको, असं त्यांना झालं होतं. ‘गुरुप्रसाद’मधून उठताना त्यांना म्हणालो, ‘‘सर, तुम्हीही चला शेव उसळ खायला.’’ ‘‘नको! घरी बायको जेवायची वाट पाहत असेल. ती आजारी असते ना,’’ असं सांगताना गोऱ्यापान लालबुंद रॉनी आजोबांचे डोळे किंचित पाणावले होते, असा भास झाला!

-x-x-x-x-x-x

सुधीर परब सरांच्या घरी नेण्याची जबाबदारी त्यांनी वसंतराव घाग यांच्यावर सोपवली होती. परब सरांच्या बरोबर खेळलेले वसंतराव, समवयस्क किंवा दोन-तीन वर्षांनी लहान. वसंतरावांना त्या रात्री सकाळची वेळ सांगण्यासाठी फोन केला. ते सांगू लागले, ‘‘सुधीर सरांचा फोन आला होता मघाशीच. आता माझ्या घरी काय नेमके पाहुणे आले आहेत...’’ समज झाला की, त्यांना उद्या येणं शक्य नाही. तेवढ्यात ते म्हणाले, ‘‘सरांकडे सोडायचंय ना? किती वाजता - साडेनऊ? मी बरोबर सव्वानऊ वाजता तुमच्याकडे येतो.’’

घाग सरांची वाट पाहत सकाळी चहाच्या गाडीजवळ थांबलो होतो. मोटरसायकलवरून टी-शर्ट घातलेलं कोणी गेलेलं दिसलं नि वाटलं की, हेच वसंतराव. तेवढ्यात त्यांचा फोन - मी आलो आहे. तेच होते ते. वय झालं, तरी खेळाडू ओळखू येतोच. मोटरसायकलवर बसून परब सरांच्या घरी. मला सोडलं नि सरांना सांगून एका मिनिटाच्या आत वसंतराव तेथून परत! मला घेऊन येताना ते ‘परब सर किती मोठा माणूस आहे’ हेच सांगत होते. इकडे परब सरही आपल्या सहकाऱ्यांबद्दल तेवढ्याच आत्मीयतेने बोलत होते.

वडोदऱ्याचा मुक्काम सहाव्या दिवशी आवरता घ्यायचा ठरवलं. त्या दिवशी संध्याकाळी घाग सरांना भेटायला बोलावलं. छोटी भेट द्यायची होती त्यांना. कामासाठी बाहेर गेलेले वसंतराव सातपर्यंत परत येतील की नाही, हे सांगता येत नव्हतं. बॅगा घेऊन, लॉजचा हिशेब पूर्ण करून मी बाहेर थांबलो होतो. तेवढ्यात ते आलेच. बॅगा पाहून त्यांनी थेट बसस्थानकावर सोडण्याची तयारी केली. ‘बसा तुम्ही. रिक्षावाले काहीही पैसे मागतात हो,’ असं म्हणत त्यांनी मला बसवलंच मोटरसायकलवर.

निरोप घेताना घाग सरांनी दोन दोन वेळा सांगितलं, ‘‘तुमच्या ओळखीचं कुणी बडोद्याला येणार असेल, तर माझा नंबर द्या. अगदी मध्यरात्र झाली असली, तरी मी घ्यायला येईन. रिक्षावाले काहीही पैसे मागतात हो! खो-खो खेळणारी मुलं असतील, तर मला सांगा. त्यांची राहण्याची सगळी सोय मी करीन.’’

वडोदऱ्याच्या प्रशस्त स्थानकावर बसची वाट पाहत मी थांबलो असताना तासाभरानंतर घाग सरांचा फोन आला - बस मिळाली की नाही, याची चौकशी करायला. त्यांचा फोटो काढायला जमलंच नाही... (आता नंतर त्यांचं छायाचित्र इथं आलं, ते श्री. सुधीर परब यांच्यामुळे. त्यांनी व्हॉट्सअॅपवरून हे छायाचित्र पाठविलं.)

-x-x-x-x-x-x

चहा पितानाच लस्सीचा आग्रह करणारे केशव कुलकर्णी.

वडोदऱ्याला माझा मुक्काम सुखाचा होईल, हे पाहण्याची जबाबदारी स्वीकारली होती केशव कुलकर्णी यांनी. ‘केसरी’-‘लोकसत्ता’मधले माझे वरिष्ठ सहकारी महादेव कुलकर्णी त्यांचे चुलते. महादेवरावांनी सांगितल्यामुळं केशव कुलकर्णींनी स्वस्तात मस्त मुक्कामाची सोय केली. ‘तुम्ही आमच्या काकांचे मित्र म्हणजे मला वडलांसारखेच,’ असं म्हणत सगळी सोय पाहिली. दुसऱ्या दिवशी नाश्त्याला जाऊ म्हटल्यावर त्यांनी खास एका जागी नेलं. ‘पुण्याहून पाहुणे आलेत हो...’ असं सांगत गाडीवाल्याला ‘द बेस्ट’ देण्याची ऑर्डर सोडली. पोहे, उसळ शेव, भजी, फाफडा... असे एकाहून एक फर्मास पदार्थ खाऊ घातले. गरमागरम चहा पित असतानाच केशवराव म्हणाले, ‘‘इथली लस्सी फस्सक्लास असते. चहानंतर पिऊ!’’ मनातल्या मनात त्यांना दंडवत घालत लस्सीचा आग्रह मोडून काढला. परत निघालो, असं सांगण्यासाठी फोन केल्यावर हा पठ्ठ्या म्हणालाच, ‘‘माझ्या गरिबाघरचा पाहुणचार घ्यायचा राहिलाच बरं का तुमचा.’’ ‘पुढच्या वेळी...’ असं आश्वासन दिलं.

... ही अशी माणसं भेटली बडोद्यात. फार संख्येनं नाही. पण भेटली तेवढी लक्षात राहणारी. वडोदऱ्याच्या पुढच्या दौऱ्यासाठी आमंत्रित करणारी!