शहाणपणाची कवाडे उघडा

 

अजून किती दिवस पाहायला मिळणार नाही हे दृश्य?

(छायाचित्र सौजन्य : स्क्रोल/एचटी)

'The only thing you absolutely have to know is the location of the library.'

अल्बर्ट आईनस्टाईन ह्यांचं हे प्रसिद्ध वाक्य आहे. 'सर्च एंजिन'वर 'बुक कोट्स' टाकलं की, पाच-पन्नास संकेतस्थळं सेकंदामध्ये त्यांचं हे उद्धृत ठळकपणे दाखवून देतात.

माझ्या घरापासून वाचनालय जवळ आहे. तिथपर्यंत चालत जायला १०-१२ मिनिटं पुरेशी होतात. पण कित्येक दिवसांत; नेमकं सांगायचं, तर २२ मार्चपासून तिथं जाताच आलं नाही. सहा महिने होऊन गेले त्याला. त्याच्या आधी १५ दिवस आणलेली अनुवादित कादंबरी पडून आहे. तिची पारायणंही शक्य होती.

'नगर वाचनालय' म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या अहमदनगर जिल्हा वाचनालयाचं स्थळ माझ्यासह सगळ्याच सभासदांना अगदी चांगलं माहीत आहे. पण आमच्यासारख्या सामान्यांच्या जगण्यात त्याचं नेमकं 'स्थान' काय आहे (किंवा काय असावं!), हे प्रशासनाला किंवा राज्यकर्त्यांना उमगलेलं नाही. त्यामुळंच लाखभर पुस्तकं असलेल्या ह्या सार्वजनिक वाचनालयाचं दार अजून बंदच आहे. ते कधी उघडणार, ह्याची काहीच कल्पना नाही.

म. गांधी जयंतीच्या आदल्या दिवशी सगळ्याच वृत्तपत्रांमध्ये पहिल्या पानावर 'अनलॉक : ५'च्या बातम्या प्रसिद्ध झाल्या. केंद्र व राज्य सरकारांनी त्यात कशाला मुभा दिली नि कशावरचे निर्बंध कायम, हे बातम्यांमध्ये तपशिलानं आहे. राज्य सरकारनं ५ ऑक्टोबरपासून बार, रेस्टॉरंट उघडायला परवानगी दिली. आणखी काही गोष्टी केल्या आणि काही जुने निर्बंध चालूच ठेवले. ह्यात कुठेच ग्रंथालयांचा-वाचनालयांचा उल्लेख नाही, हे विशेष. असा अनुल्लेख म्हणजे उपेक्षाच!

अभुतपूर्व (आणि फारशा यशस्वी न झालेल्या) 'लॉकडाऊन'नंतर जूनमध्ये 'अनलॉक'ची प्रक्रिया सुरू झाली. पहिल्या टप्प्यात बरेच निर्बंध कायम होते. ते समजता येण्यासारखं होतं. निर्बंध हटविण्याचे टप्पे जसजसे वाढू लागले, तसतसे कोरोनाचे बाधितही. त्याच वेळी 'हे उघडण्यासाठी परवानगी द्या', 'ते व्यवसाय चालू करू द्या' अशा मागण्या वेगवेगळ्या व्यावसायिकांकडून, समाजघटकांकडून होत राहिल्या. मंदिरे उघडावीत ह्या मागणीसाठी तर 'उघड दार देवा आता...' अशा धर्तीवर आंदोलनही झालं. हे सगळं चालू असताना वाचनालयांची मात्र कुणाला आठवण नव्हती, एवढं बाकी खरं.

साक्षरतेचे प्रमाण ८० टक्क्यांच्या घरात गेलेल्या आपल्या देशातील बहुसंख्यांना वाचनालये उघडावीत, त्यासाठी काही मागणी करावी, असं वाटल्याचं दिसलं नाही. (काही तुरळक अपवाद असतील.) वृत्तपत्रांद्वारे कोरोनाचा फैलाव होतो, अशा 'व्हॉट्सॲप विद्यापीठीय' बातम्यांचा पूर आल्यानंतर तसा तो होत नाही, हे सांगण्यासाठी वृत्तपत्रांची एकच घाई उडाली. त्यासाठी जिल्हाधिकारी, जिल्हा माहिती अधिकारी ह्यांना बोलते करून त्या बातम्या पहिल्या पानावर ठळकपणे छापण्यात आल्या. वृत्तपत्रांच्या माध्यमातून विषाणू पसरत नसेल, तर तो पुस्तकांच्या पानांमधून कसा पसरेल, असा प्रश्न वाचनालयांच्या बाबतीत विचारायचं मात्र विसरूनच गेलं.

'अनलॉक : ५'च्या बातम्या प्रसिद्ध झाल्यानंतर महाराष्ट्र साहित्य परिषदेला मात्र जाग आली. 'ग्रंथालये बंद असणं, ही बाब एकूण साहित्य व्यवहाराच्या दृष्टीने घातक आहे. त्यामुळे ती उघडण्यास परवानगी द्यावी,' अशी मागणी साहित्य परिषदेनं केल्याची बातमी शुक्रवारच्या दैनिकांमध्ये आहे. पण एकूणच साहित्य व्यवहार पाहणाऱ्यांना काय किंमत द्यायची किंवा त्यांच्याशी कसा व्यवहार करायचा, हे प्रशासन हाकणाऱ्यांना किंवा राज्यकर्त्यांना माहीत आहे. त्यामुळे 'मागणी केली, बातमी आली' एवढ्यावरच समाधान मानण्याची वेळ.

नगर जिल्हा वाचनालयाच्या प्रवेशद्वारावरचा फलक.

वाचनालयाची दारं उघडली का, हे पाहण्यासाठी पंधरवड्यापूर्वी नगर जिल्हा वाचनालयाकडे चक्कर मारली. जाळीच्या दारावर पुठ्ठ्याचा एक छोटा फलक टांगलेला होता. त्यावर मजकूर होता - 'शासकीय आदेशानुसार मंगळवार दि. १-९-२०२० पासून ते बुधवार दि. ३०-९-२०२० पर्यंत अहमदनगर जिल्हा वाचनालय बंद राहील.' त्यानंतर गुरुवारी ते उघडले की नाही, ह्याची कल्पना नव्हती; पण त्या दिवशी तिथला दूरध्वनी मात्र कुणी उचलत नव्हतं. शुक्रवारी तर म. गांधी जयंतीची सुटीच होती.

पुस्तक बदलायला आणि वाचायला खालच्या मजल्यावर बंदी.
वरच्या मजल्यावर मात्र ती विकायला परवानगी!

'वाचन बंद'चा निर्बंध आणखी एक महिना वाढविल्याच्या छोट्या सूचनाफलकाखालीच एक मोठा फलक दिसला. तो होता पुस्तक-प्रदर्शनाचा. 'कोणतंही पुस्तक फक्त ७० रुपयांत' विकणाऱ्या प्रकाशकाचं प्रदर्शन आहे ते. वाचनालयाच्या इमारतीमधल्याच वरच्या मजल्यावरच्या सभागृहात भरलेलं हे प्रदर्शन येत्या ११ तारखेपर्यंत असणार आहे. थोडक्यात, वरच्याऐवजी खालचा मजला रिकामा!

म्हणजे वाचनालयातून पुस्तकांची देव-घेव करायला बंदी. का? तर लोक जमतील आणि संसर्गाचा फैलाव होईल म्हणून. त्याच इमारतीत पुस्तकं विकत घ्यायला बंदी नाही. का? तर लोक येतील आणि पुस्तकं विकत घेतील, हे अशक्य कोटीतलं वाटतं म्हणून?(!) दुर्दैवानं ही समजूत खरी ठरताना दिसतेय. त्या दिवशी आणि शुक्रवारीही (दि. २ ऑक्टोबर) प्रदर्शनातल्या कर्मचाऱ्याकडे चौकशी केली - प्रतिसाद कसा आहे? पुस्तकांची विक्री होतेय का? दोन्ही वेळा त्यानं निराशेनं मान हलवत नकारार्थी उत्तर दिलं.

'अनलॉक'च्या पहिला टप्पा सुरू झाल्यानंतर पहिल्याच आठवड्यात ज्या शहरात सर्वाधिक खरेदी मोबाईलची होते, त्याच शहरात प्रदर्शनात पुस्तकांची विक्री होते किंवा नाही, हा मुद्दा वेगळाच आहे. मोबाईलच्या, मिठाईच्या, कपड्यांच्या, सौंदर्यप्रसाधनांच्या, सटरफटर वस्तूंच्या दुकानात झुंबड उडते. अधिकृत परवानगी मिळाल्याच्या किती तरी दिवस आधीपासून रेस्टॉरंट आणि बारमध्ये सहजपणे 'बसता' येते, अशी चर्चा कर्णोपकर्णी असते. तिथे ग्रंथालयावरचे निर्बंध मात्र कडकपणे चालू असतात. त्यावाचून कुणाचे काही अडत नाही, ही तर भावना त्यामागे नसावी ना?

'लॉकडाऊन'च्या सुरुवातीला अनेक जण वाचनाकडे वळले होते. वाचनाची ही भूक व्हॉट्सॲपच्या माध्यमातून भागवण्यात आली. मग सरसकट पुस्तकाची पीडीएफ देण्याची मागणी होऊ लागली. पीडीएफच्या माध्यमातून फुकट वाचा! हे एवढं वाढलं की, अखिल भारतीय प्रकाशक महासंघाला शेवटी पोलिसांच्या सायबर गुन्हे शाखेकडे तक्रार करावी लागली. त्याच्या बातम्या सप्टेंबरमध्येच प्रसिद्ध झाल्या.

परिस्थिती अशी असताना सार्वजनिक वाचनालयांचे निर्बंध काही प्रमाणात दूर केले असते तर? त्यामुळे अनेकांची सोय झाली असती. आमच्या नगरमधील काही खासगी ग्रंथालये ह्या सर्व काळात व्यवस्थित चालू आहेत. निर्बंधाचे उल्लंघन न करता त्यांनी आपल्या वाचकांना सेवा दिली. ह्याचं चांगलं उदाहरण म्हणजे शिरीष बापट ह्यांचं 'अभिरुची वाचनालय'. त्याही पेक्षा किती तरी अधिक सभासद जिल्हा वाचनालयाचे आहेत. पण ह्या कसोटीच्या काळात वाचन-संस्कृतीच्या कसोटीला आपण उतरावं, ह्या भावनेनं वाचनालयाकडून काही झाल्याचं दिसलं नाही, ह्याचं वाईट वाटतं. वाचनालय सुरू व्हावं ह्यासाठी आम्ही सभासदांनीही रेटा लावला नाही.

किचनेर पब्लिक लायब्ररी (ओंटारिओ, कॅनडा)

इंटरनेटवर भटकताना कॅनडाच्या ओंटारिओ परगण्यातील 'किचनेर पब्लिक लायब्ररी'चं संकेतस्थळ दिसलं. काही शाखा असलेलं हे वाचनालय १० ऑगस्टपासून पुन्हा चालू झालं. त्याचा आनंद संकेतस्थळावर व्यक्त झालेला दिसतो. सभासदांना उद्देशून तिथं लिहिलं आहे - 'आमच्या ह्या जागेत तुमचं पुन्हा स्वागत करताना आम्हाला मनस्वी आनंद होत आहे! खूप दिवसांपासून आम्हाला तुमची आठवण येत होती...' सरकारच्या अनुदानावर (म्हणजे जनतेच्या पैशातून) चालणाऱ्या इथल्या सार्वजनिक वाचनालयांना आपल्या वाचकांची अशी मनापासून आठवण झाली का?

समर्थ रामदास स्वामींनी 'प्रसंगी अखंडित वाचीत जावे' असं लिहून ठेवलं. त्यातलं अखंडित महत्त्वाचं आहे. सफ़दर हाशमी 'किताबें' कवितेत लिहितात -

किताबें करती है बातें

बीते जमानों की

दुनिया की, इंसानों की

आज की कल की

एक-एक पल की।

खुशियों की, ग़मों की

फूलों की, बमों की

जीत की, हार की

प्यार की, मार की।

सुनोगे नहीं क्या

किताबों की बातें?

आपण सगळ्याच पातळ्यांवर कान बंद करून घेतल्यानंतर पुस्तकांचे हे अस्फुट उद्गार त्या पानांतून कसे ऐकू येतील!

वाचल्यानं माहिती मिळते, ज्ञान वाढतं. माणूस शहाणा होतो म्हणतात.

आपली प्रजा शहाणीसुरती असावी, असं कोणत्या जमान्यातील राज्यकर्त्यांना वाटत असतं हो!