हुरडा

मोसम थंडीचा आहे आणि मोसम हुरड्याचाही आहे. थंडीनं या आठवड्यात दडी मारली. संक्रांतीनंतर तिळातिळानं घटते थंडी; यंदा ती रेवड्या-रेवड्यानं कमी झाली! असं असलं तरी हुरडा खाण्याची मजा अजून कमी झालेली नाही. सकाळच्या कोवळ्या उन्हात किंवा दिवस कलताना शेतात बसून हुरडा खाण्याचा अनुभव घ्यायलाच हवा असा असतो.

ज्वारीचं पीक. याच कणसांचा होतो हुरडा. ती फार कोवळी नसावीत किंवा निबरही.

फेसबुक, ब्लॉग, वृत्तपत्रे, नियतकालिके यांमधून गेल्या १० वर्षांमध्ये हुरड्यावर बऱ्याच जणांनी बरंच काही लिहिलं. त्यात स्मृतिरंजन होतं, ‘गेले ते दिन गेले...’चा हळवा सूर होता. हे असं लिहिणारे प्रामुख्याने आता ५० ते ७० वयोगटात मोडणारे. त्यातल्या बऱ्याच जणांनी स्वतःच्या मळ्यात किंवा वाटेकऱ्याकडं, मामा-आत्याकडं हुरडा खाल्लेला. बैलगाडीचा प्रवास, बोरं-डहाळा वगैरे वगैरे...

बदलता जमाना बैलगाडीतून शेतावर जाऊन हुरडा खाण्याचा कमी आणि आलिशान गाडीतून ‘हुरडा पार्टी’साठी जाऊन फेसबुकवर फोटो शेअर करण्याचा आहे. पुणे-औरंगाबाद रस्त्यावर सुपे सोडल्यानंतर थेट औरंगाबादपर्यंत रस्त्याच्या कडेला पाट्या दिसतात - ‘हुरडा पार्टी’. नगरच्या आजूबाजूला बऱ्याच ठिकाणी हुरडा पार्टीची सोय आहे. तिथं हुरड्यासोबत फरसाण, वेगवेगळ्या चटण्या, उसाचा रस, बोरं, गोडी शेव, रेवड्या, बर्फाचा गोळा, दही असं खूप काही असतं. नंतर पिठलं-भाकर-भरीत-ठेचा असं ‘अस्सल गावरान’ जेवण असतं.

एरवी ज्वारी २० रुपये किलो आणि असा हुरडा किमान २५० रुपये किलो. हा भाव चोळलेल्या हुरड्याचा नाही, तर हुरड्याच्या कणसांचा असतो. चटणीसह प्रत्येक गोष्टीचे वेगळे पैसे मोजावे लागतात. काही ठिकाणी मात्र जेवणासह ‘पॅकेज’ असतं चारशे ते पाचशे रुपये माणशी. हा झाला नगरच्या परिसरातला दर. पुण्यात तो नक्कीच किती तरी अधिक आहे.

चघळचोथा आणि गोवऱ्यांनी पेटलेली आगटी.

या आगटीत कणसं भाजायची.

असा व्यावसायिक हुरडा खायला मला आवडत नाही. खरं म्हणजे ते मनाला पटत नाही. हुरडा खाण्याची खरी मजा वेगळीच. अगदी बैलगाडीतनंच गेलं पाहिजे असं नाही. पण जाताना थोडा त्रास व्हायला हरकत नाही. थोडी तरी वाट अशी हवी की, जिथं ‘जपून टाक पाऊल गड्या’ असं वाटलं पाहिजे. हुरड्यासाठी ज्वारीची ताटं काढण्यापासून (ती फार कोवळी नकोत. त्याच्या दाण्याचा हुरडा पडत नाही. आणि फार निबरही नसावीत. नाही तर त्याचा हुरडा खाण्यासारखा नसतो.), शेण्या (गोवऱ्या) शोधून काढणं, आगटी खोदणं, त्यासाठी चघळचोथा मिळवणं, ती पेटविण्यासाठी ऐन वेळी काडेपेटी न सापडणं, आगटी पेटल्यावर धुरानं जीव कासाविस होणं... अशा प्राथमिक गोष्टी व्हायलाच हव्यात. त्यानं नंतर हाती पडणाऱ्या हुरड्याची लज्जत वाढते.

भाजलेली कणसं अशी हातावर चोळून हुरडा काढायचा. 

आगटीत कणसं घालणं, ती फिरवत राहणं आणि कणीस भाजलं हे ओळखून ते हातावर किंवा दोन दगडांमध्ये चोळून गरमागरम हुरडा खाऊ घालणं, ही सारी विशेष कौशल्याची कामं. हुरडा खायला बसलेल्यांपैकी प्रत्येकाला दोन-चार घासानंतर ‘हा जरा कवळा आहे...’, ‘तो द्या ठेवून. हा घ्या गरमगरम’ असं कणसं चोळणाऱ्यांनी म्हटलं पाहिजे. चोळलेला हुरडा तसाच खाऊ लागलात की, तुमच्या अडाणीपणावर शिक्कामोर्तब होतं. तो फुंकून, त्यातलं गोंड काढून मग ते दाणे तोंडात टाकायचे. जोडीला मिरी कुटून केलेलं मीठ, लसणाची किंवा तत्सम झणझणीत चटणी असली की बास. गूळ आणि भुईमुगाच्या शेंगा सोबत असल्यावर त्याची लज्जत अजून वाढते. दही वगैरे प्रकार अधिक खानदानी आणि उच्चभ्रू! शेव-चिवडा, फरसाण, साखरेच्या रेवड्या, शेंगदाणे-फुटाणे, वेफर्स आदी पदार्थ हुरड्यासोबत खायचे नाहीतच मुळी. हल्ली हुरड्यापेक्षा या सटरफटर गोष्टींचंच कौतुक अधिक वाढलंय. म्हणजे खाणं कमी आणि मचमच फार असं!

हुरडा खाण्याची मजा... 

हुरड्यासोबत डहाळा हवाच.

पोटाला तडस लागल्यानंतर हुरड्याचे पुन्हा आग्रहाचे पाच-सात घास खावेच लागतात. एव्हाना तहानेची भावना जागी झालेली असते. पण पोटभर हुरडा खाल्ल्यावर घटाघटा पाणी पिणं म्हणजे अपचनाला आमंत्रण. पूर्वी तिथं कामाला यायची ज्वारीची ताटं. ती उसासारखीच सोलून खायची. एव्हाना आगटीतला हार शांत होऊ लागलेला असतो. त्यात मग डहाळा भाजून घ्यायचा. हुरड्याची तयारी होईपर्यंत ओला हरभरा, बोरं असं खायचं. हुरड्यानंतर भाजलेला हरभरा. नंतरच्या जेवणातल्या भरतासाठी वांगी, कांदे भाजून घ्यायचे.

हुरडा खाल्ल्यानंतर अर्धा-पाऊण तास शेतात किंवा मळ्यात चक्कर मारून यायची. नंतरच मग जेवणाची पंगत बसायची. पूर्वी काही शेतकरी या दिवसात व्रत पाळायचे. या मोसमात ते सकाळ-संध्याकाळ फक्त हुरडाच खायचे. सकाळी पाच-सात कणसांचा आणि दिवस मावळताना पुन्हा तसाच. त्याशिवाय जेवण वगैरे काही नाही! हे काही व्रत वगैरे नसून, ‘ज्या दिवसात जे मिळतं, तेच खाणं पथ्यकारक’ अशी जुन्या जमान्यातली शहाणीव असावी, असं वाटतं. यंदा खूप वर्षानंतर शेतात जाऊन हुरडा खाण्याचा योग आला. मित्र निर्मलचंद्र थोरात याच्यामुळे मिरजगाव येथे जाऊन डॉ. विलास कवळे यांच्या शेतात हुरड्याचा बेत रंगला. त्यामुळं आठवणी जाग्या झाल्या एवढंच...